De kleine apartheid: de 'gezonde' tweebener versus de 'zieke' rolmens.

In het artikel Een handicap als verrijking voor kunst en cultuur schreef Liorah Hoek al over het zomernummer van Rekto Verso, Vlaams tijdschrift over cultuur en kritiek. Want ja, het thema van het zomernummer is kort en goed: CRIP. Te vertalen als kreupel, een geuzenterm voor gehandicapt-zijn. In de figuurlijke zin betekent het iets als dwars en tegendraads. Andries Hiskes geeft in een artikel van zijn hand een originele, dwarse visie op leven met beperkingen. Alleszins de moeite waard om dat artikel extra in de spotlights te zetten.

We moeten en kunnen op een andere manier omgaan met handicap stelt Andries Hiskes, docent verpleegkunde en onderzoeker aan de Haagse Hogeschool. Ah jawel, we hebben de mond vol van bewustwording. Veel mensen vinden dat ze iets goeds doen alleen al door te laten zien dat ze best rekening houden me de ‘beperkte medemens’. Bijvoorbeeld door een vinkje te zetten dat aangeeft dat iets toegankelijk is. Of een kruisje als dat niet zo is (kruisjes zijn uiteraard oververtegenwoordigd).

Ontoegankelijkheid is eigenlijk een ander woord voor apartheid voor mensen met een handicap

Hiskes woont tegenover een halte van de Haagse Tramweg-Maatschappij. In het tramhokje hing lang een postertje waarop mensen, lopend uiteraard, in- en uit de tram stappen. Rechtsonder op het postertje staat een lichtblauwe cirkel met daarin het bekende Internationaal Toegankelijkheidssymbool. Daar staat een dikke rode streep doorheen. Halte is niet bestemd voor de rollende medemens dus. Ach ja, de samenleving...

In eerste instantie lijkt het zorgvuldig, er wordt immers rekening gehouden met de roller. Hiskes stelt de vraag wat er gebeuren zou als er in de plaats van het ITS-symbool een afbeelding van een – correct gezegd – mens van kleur zou staan. Lawaai zou dat veroorzaken, ik vermoed vooral op social media! Immers, de apartheid is ondertussen officieel afgeschaft. Rassendiscriminatie, weg ermee!

Bij dit ITS-symbool met streep denk je niet aan apartheid. Hoogstens: mwah, niet toegankelijk. Mooi dat het erbij staat, toch?

Met rassendiscriminatie heeft het niks van doen, gehandicapten zijn geen ras, hoogstens een ‘soort’ naar ik regelmatig verneem. Maar bij deze tramhalte wordt de rolmens wel gediscrimineerd. Waar zat de handicap ook alweer, in de rolmens of in de ontoegankelijke openbare ruimte? Vaak is er wel degelijk sprake van apartheid als het gaat om handicap, noem het in dit geval gerust ‘de kleine apartheid’. Alleen, zo wordt er niet vaak naar gekeken.

Gelijkwaardigheid door het kijken naar relationeel vermogen

Dat heeft alles te maken met onze westerse, kapitalistische maatschappij waarin zieke of gehandicapte mensen tegenover ‘gewoon gezonde’ mensen staan. De samenleving is ingericht door en voor laten we zeggen de norm, ofwel ‘de gewone gezonde tweebener’. Die is productief. Bij handicap wordt vaak (zij het vaak onbewust) gedacht aan kenmerken als: iets dat kapot is, lijden, onvermogen, hulpbehoevend, kwetsbaarheid en afhankelijkheid om maar wat dwarsstraten te noemen. Aan de productieve mens wordt meer waarde toegekend dan aan de niet-productieve. Een overtuiging die al eeuwen diep in de samenleving ingebakken zit. Een overtuiging die niet verdwijnt met lijstjes opstellen die de toegankelijkheid moeten verbeteren of maatregelen die de participatie moeten bevorderen. Niks mis met goede bedoelingen en maatregelen. Maar die maken de relaties tussen mensen met en zonder handicap niet automatisch gelijkwaardiger.

Hiskes dook in de geschriften van Baruch Spinoza, Nederlandse filosoof (1632 -1677). Spinoza vervangt het denken in kenmerken door denken in relationeel vermogen. Wederkerigheid is hierbij een sleutelwoord. Niet alleen de gewone gezonde tweebener heeft iets te bieden, datzelfde (ook al wordt het nog zo over het hoofd gezien) geldt voor, in dit geval, de rolmens. Neem omgaan met onzekerheid, een hot item bij veel moderne mensen die het maakbaarheidsdenken stevig omarmen. Leven met fysieke beperkingen stelt je voortdurend voor onverwachte uitdagingen en voor zaken die bepaald niet maakbaar zijn. Wil je komen waar je wilt zijn, dan moet je – soms in de gekste hoeken en gaten -  op zoek naar een oplossing. De zoektocht wil als bijvangst ook je brein nog weleens aardig verruimen. Menig gezonde tweebener die vreest dat een vakantie er dit jaar niet inzit zou daar weleens zijn voordeel mee kunnen doen.

Disability art als manier om elkaars waarde te zien

Maar hoe krijgen we mensen zo ver dat ze buiten de gevestigde kaders en langs de kenmerken kijken en elkaars waarde kunnen zien? Dat ze bewust worden van hun eigen manier van waarnemen?

Hiskes’ mogelijke oplossing: kunst. Kunst prikkelt en stimuleert je verder te kijken dan je neus lang is. Kunst, vooral disability art, kan ervoor zorgen dat mensen vragen die ze stiekem beslist hebben daadwerkelijk gaan stellen. Geen keurige afvinkvraag als: is deze halte rolstoeltoegankelijk? Maar een vraag over waarom we het zo knap vinden dat iemand met protheses meedoet aan de Paralympische Spelen bijvoorbeeld.

Dat je blik verscherpt kan worden door je te verdiepen in disability art kan ik me levendig voorstellen. Net zo als ik me voorstel dat het heel veel tijd en aandacht   gaat vragen.

Je kunt de het Crip-nummer van Rekto Verso ook online lezen of luisteren. https://www.rektoverso.be/dossier/crip Ook het artikel van Andries Hiskes https://www.rektoverso.be/artikel/de-potentie-van-de-beperking is online beschikbaar in geschreven en gesproken vorm.